معرفی استان خراسان رضوی - مشهد

خراسان رضوی

بنا به اعتقاد باستان شناسان و بر اساس آثار یافته شده در اطراف کشف رود ، استان خراسان دارای پیشینه ای حدود 800 هزار سال می باشد و از این رو این استان از زمره ی کهن ترین مراکز تمدن پیش از تاریخ به حساب می آید .

پیش از این که آریایی ها وارد فلات ایران گردند اقوامی از آسیاییها در این سرزمین زندگی می کردند و بعنوان ساکنان اولیه ی این سرزمین به شمار می آمدند . این اقوام بومی آسیایی تا مدت زمانی دراز در برابر پارتیان که شاخه ای از آریایی های مهاجر بودند مقاومت کرند .اما سرانجام در برابر قدرت منسجم اقوام آریایی تاب پایداری نیاوردند و شکست را پذیرفتند . مدت زیادی به طول نیانجامید که آریاییها به سرزمین ایران وارد شدند و پارتیان در شمال و ساگارتیها در جنوب خراسان سکنی گزیدند....

این سرزمین در قرن ششم پیش از میلاد تحت تصرف هخامنشیان قرار گرفت و پس از انقراض سلسله ی هخامنشیان بدست اسکندر مقدونی و استقرار دولت سلوکی بر قلمرو قبلی هخامنشیان سلسله ای وابسته به یونانیان در ایران زمین و خراسان بر روی کار آمد . سرانجام قبایل پارتی با یکدیگر متحد شده و بر علیه سلوکیان قیام نمودند . با انقراض سلسله ی سلوکیان در ایران روزگار فرمانروایی پارتیان پیروز که بعدها به اشکانیان معروف شدند آغاز شد .

سرزمین خراسان در عصر اشکانیان و ساسانیان یکی از چهار ولایت بزرگ ایران زمین ـ اپاختر ( شمال ) ، خراسان ( شرق ( ، نیمروز ( جنوب ) و خاوران ( مغرب ) ـ به شمار می رفت .

این تقسیمات در دوران اسلامی نیز حفظ گردید . ولایات چهار گانه ی ایران زمین به وسیله ی یک اسپهبد و چهار مرزبان اداره می شدند . پس از فتح ایران به دست مسلمین و ورود اسلام به این سرزمین نیز ، خراسان همواره به عنوان مرکز معنوی ایران و یکی از خاستگاههای ادب فارسی اهمیت زیادی داشته است . تعداد بسیاری از بزرگان فرهنگی ـ سیاسی ـ مذهبی و ادبی ایران از این سرزمین برخاسته اند . در دوره ی اسلامی سلسله های عباسیان ، طاهریان ، صفاریان ، سامانیان ، غزنویان ، سلجوقیان ، خوارزمشاهیان و پس از حمله ی چنگیز به ایران و خراسان و قتل عام و ویرانی شهرهای آن ، حکومت های ملوک کرت ، امرای سربداران ، تیموریان ، ازبکها ، صفویان ، افاغنه ، افشاریان و قاجاریه بر این دیار حکم راندند .

دعوت از علی ابن موسی الرضا (ع) به منظور پذیرفتن ولایت عهدی مأمون عباسی و شهادت آن حضرت در سال 203 هـ . ق و پیش از آن قیام سیاه جامگان به فرماندهی و رهبری ابومسلم خراسانی که به انقراض سلسله ی بنی امیه در سال 201 هـ . ق انجامید از بزرگترین حوادث تاریخی خراسان در دوران اسلامی به شمار می آیند . اکنون با عنایت به قلت مجال ، نگاهی گذرا به پیشینه ی تاریخی بعضی از نقاط و سرزمین های مهم و با اهمیت در خراسان کهن می افکنیم.

مشهد

شهرستان مشهد با وسعت ۱۰۴۵۰ کیلومتر مربع یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. خراسان در زبان پهلوی «خوراسان» تلفظ می شود و به معنای سرزمین خورشید «خاورزمین» یا «محل طلوع آفتاب» است. مشهد امروز جزو کوچکی از شهر طوس قدیم است که بنا به اعتقاد باستان شناسان و براساس آثار یافت شده در اطراف کشف رود دارای پیشینه ای چند هزار ساله است.در قرون اولیه اسلامی حوضه کشف رود را « توس » می نامیدند . این ناحیه چهار شهر « رادکان » ، « تروغبند » ، « تابران » و « نوغان » را دربر می گرفتن و « سناباد » دهکده ای از مضافات نوغان بود . امروزه به تابران نیز توس می گویند و این ناحیه همان منطقه ای است که بعدها به رشد و بالندگی رسید و بخش مهمی از شهر « مشهد » را تشکیل داد . سناباد نیز روستایی معروف بود که در سال 193 هـ . ق هارون الرشید را در آن به خاک سپردند . مأمون پس از مرگ پدر قبه ای بر فراز قبرش واقع در عمارت حمید بن قحطبه والی توس ساخت . پیکر مطهر امام رضا (ع) را نیز پس از شهادت در همان عمارت دفن نمودند . در طی سالیان متمادی موقعیت ویژه جغرافیای شهر توس سبب گردیده است که بارها مورد هجوم و تاخت و تاز اقوام مختلف قرار گیرد و سلسله هایی چون طاهریان ، صفاریان ، سامانیان ، غزنویان ، سلجوقیان ، خوارزمشاهیان ، مغول ها ، ایلخانان ، ازبکها ، صفویان ، افاغنه ، افشاریه به ترتیب بر آن حکم برانند . هر چند که در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم قمری مشهد به مدت 10 سال در تصرف ازبکها بود و در اوایل سده دوازدهم نیز از هجوم افغانها در امان نماند اما با روی کار آمدن نادرشاه افشار به اوج شکوفایی و آبادانی رسید . پس از مرگ نادرشاه مشهد به تدریج اهمیت ، اعتبار و مرکزیت خود را از دست داد . این وضعیت دیری نپائید و با تصرف مشهد به دست فتحعلی شاه قاجار در سال 1218 مشهد بار دیگر به عنوان مرکز خراسان شناخته شد و آرامش نسبی بر آن حکمفرما گردید

در بخش مرکزی شهرستان مشهد واقع در شمال شرقی استان خراسان و در محدوده‌ای به مساحت 270 کیلومتر مربع قرار دارد. این شهر حدود دو میلیون و پانصد هزار نفر است. شهر مشهد بین مدار جغرافیایی 10/36 تا 23/36 عرض شمالی و 28/59 تا 43/59 طول شرقی قرار گرفته است. ارتفاع متوسط شهر از سطح دریا حدود 1050 متر (حداکثر 1150 متر و حداقل 950 متر) و جهت باد غالب از غرب به شرق است. با توجه به وجود بارگاه ملکوتی حضرت علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع) و سایر جاذبه- های زیارتی و سیاحتی، شهر مشهد هر ساله از نزدیک به سیزده میلیون زائر پذیرایی می‌کند.

با توجه به جمعیت شهر مشهد و تمایل عمومی به تحصیلات عالیه، مراکز آموزش عالی و پژوهشی متعددی در این شهر وجود دارند از جمله مهمترین آنها می توان به پارک علم و فناوری خراسان، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم پزشکی، پژوهشکده تحقیقات توسعه فناوری خراسان، دانشگاه آزاد اسلامی و سایر مراکز آموزشی عالی غیر انتفاعی و آموزشکده و دانشسراهای مختلف اشاره کرد.

شهر مشهد در فاصله 909 کیلومتری شمال شرق تهران واقع شده است. این شهر که در مدار 36 درجه و 16 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 38 دقیقه طول شرقی قرار گرفته است، از شمال و شمال غربی به درگز و قوچان، از مشرق به جمهوری ترکمنستان و سرخس، از جنوب و جنوب‌غربی به تربت جام و تربت حیدریه و از مغرب به نیشابور محدود می‌شود.

شهر مشهد در جلگه‌ای بین دو رشته کوه مهم خراسان به نام‌های بینالود و هزارمسجد واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا 985 متر است. وسعت شهرستان مشهد برابر 27478 کیلومتر مربع است و بیش از دو میلیون نفر جمعیت دارد.

هسته اصلی شهر مشهد در سال 203 هجری قمری پس از شهادت و دفن حضرت رضا(ع) در .سناباد پدید آمد. این حوقل در صوره الارض نیز از مقبره امام رضا(ع) در دهکده سناباد نام برده است، و پس از آن مکرراً در تاریخ خراسان بدین نام برمی‌خوریم. در قرن هفتم مردمی که از ویرانه‌های توس و مغولان گریخته بودند، به این مکان پناه آوردند. توس به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص در دوره‌های ایلخانان و تیموریان بارها بین حاکمان وقت دست به دست شده است. در سال 548 هجری قمری غزها به خراسان حمله کردند، مغول‌ها در سال 617 هجری قمری خراسان را غارت کردند و در 791 هجری قمری میرانشاه پسر تیمور لنگ خراسان را به آشوب کشید. در شورش سال 791 هجری قمری در توس طابران ده‌هزار نفر کشته شدند و در پای دروازه‌های شهر از کله کشتگان برج‌ها ساختند.در آخرین سال‌های سلطنت ابوسعید، پیش از آن که حکومت ایلخانان در ایران تمام شود (736 هجری قمری) ابن بطوطه مغربی سیاح مشهور به خراسان و مشهد آمده است، آنچه وی در سفرنامه خود نوشته و همچنین اخبار کتاب نزهه القلوب، از مهم‌ترین منابع درباره شهر مشهد در نیمه اول سده هشتم هجری است.

موقعیت جغرافیایی

شهر مشهد مرکز شهرستانی به همین نام و مرکز پهناورترین استان، یعنی خراسان است که دارای 313337 کیلومتر مربع مساحت می باشد و در 36 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 36 دقیقه و 45 ثانیه طول شرقی قرار دارد. وسعت شهرستان مشهد 17358 کیلومتر مربع است و در حوضه آبریز کشف رود و در انتهای جنوبی دشت رسوبی توس واقع است و دو رشته کوه هزار مسجد در شمال و بینالود در جنوب آن قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا حدود 970 متر و فاصله زمینی آن با تهران 934 کیلومتر است، و رودخانه کشف رود در 8 کیلومتری شمال این شهر از شمال غرب به سمت شرق جریان دارد. شهرستان مشهد محدود است از شمال به جمهوری ترکمنستان و از شمال غربی به درگز و چناران و از غرب و جنوب به شهرستانهای نیشابور و فریمان و از شرق و جنوب شرقی با سرخس و تربت‏جام هم مرز است.
این شهرستان دارای 4 شهر (کلات، طرقبه، شاندیز و مشهد) و 5 بخش و 15 دهستان و 1190 آبادی بوده و جمعیت شهرستان مشهد براساس آخرین سرشماری در سال 1375، 2247996 نفر بوده است که 1908083 نفر ساکن در شهر و 339728 در روستا و بقیه غیر ساکن بوده‏اند. در نظام سلسله مراتب شهری ایران، مشهد در مرتبه دوم بعد از تهران قراردارد که به دلیل اعتبار فرامنطقه‏ای و عوامل مختلفی همچون قرارداشتن در مسیر راههای تجاری و ارتباطی کشورهای آسیای میانه و افغانستان، همواره جمعیت آن در حال افزایش است.

آب و هوا
مشهد به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص که درمنطقه مرزی بین شمال و جنوب خراسان قراردارد و همچنین تداخل جبهه‏های مختلف آب و هوایی، دارای آب و هوا و خصوصیات ویژه اقلیمی است و قسمت اعظم دشت مشهد- نیشابور، جزء اقلیم سرد و خشک و قسمتی از دشت مشهد - قوچان، نیم خشک و سرد و بخش کوچکی از بلندترین ارتفاعات رشته کوه های بینالود و هزار مسجد جزء اقلیم مرطوب سرد می‏باشد و در مجموع شهر مشهد دارای آب و هوای متغیر، اما معتدل و متمایل به سرد و خشک است و از تابستانهای گرم و خشک و زمستانهای سرد و مرطوب برخوردار است. بیشترین درجه حرارت در تابستانها 35 درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستان 15 درجه زیر صفر و میزان بارندگی متغیر و میانگین بارندگی سالانه در مشهد حدود 253 میلیمتر می‏باشد. رودخانه مهم آن کشف رود است که از شاخه‏های مهم آن رادکان، طرقبه، جاغرق، دهبار، زشک، گلستان و دولت آباد است. منابع تأمین آب زیرزمینی دشت مشهد شامل چشمه، قنات، چاه‏عمیق و نیمه عمیق است.

وضعیت اقتصادی
مشهد به جهت دارا بودن دشت حاصلخیز و نیز از جهت دامپروری و صنعت از اهمیت زیادی برخوردار است. در زمینه کشاورزی، دشت مشهد دارای اراضی مزروعی گسترده است و زراعت اصلی آنها گندم، جو، چغندر قند، پنبه، علوفه، جالیز صیفی جات، نخود آبی و دیم است و باغات میوه نیز از وسعت قابل ملاحظه‏ای برخوردار است و محصولات عمده مشهد سیب، گلابی، هلو، گوجه فرنگی، گیلاس، آلبالو و... است. مراتع مشهد اکثراً ییلاقی است و مستعد داشتن گونه‏های علوفه‏ای، دارویی و صنعتی می‏باشد. مساحت مراتع مشهد، حدود 1866000 هکتار است و مراتع مصنوعی به مساحت 2000 هکتار و مساحت جنگلها حدود 22500 هکتار است که 15000 هکتار آن شامل جنگلهای پسته و 7500 هکتار شامل جنگلهای ارس است. درختان موجود در جنگلها، زبان گنجشک، اقاقیا، افرا، بید، کاج، سرو خمره‏ای و سرو نقره‏ای‏ است. مشهد از نظر پرورش دام و طیور نیز اهمیت دارد.

وضعیت صنعتی
مشهد به دلیل وجود منابع معدنی مختلف و تمرکز مراکز تولیدی و صنایع خوراکی، نساجی، برق، الکترونیک، شیمیایی، دارویی، سلولزی و صنایع دیگر فلزی و غیر فلزی، بویژه صنایع دستی دارای اهمیت است و صنایع دستی مهم آن از جمله فرش بافی (قالیچه و گلیم)، شعربافی، نمدمالی، پوستین دوزی، سنگ تراشی، قلمزنی روی سنگ، سفالگری، سبد و حصیرباف، فرآورده‏های چوبی، فلزی و نقاشی روی چرم، مورد توجه زائران و مسافران است. در شهر مشهد به عنوان صنعتی‏ترین قسمت استان خراسان، بیشترین فعالیتهای اقتصادی در بخش کشاورزی، صنایع غذایی، صنایع ساختمانی، نساجی و پوشاک است. صنایع غذایی فعالیت اساسی را در بخش صنعت مشهد تشکیل می‏دهد و مشهد در صنعت قند کشور مقام برجسته‏ای دارد و یکی از صادرات عمده مشهد به خارج از منطقه قند تولیدی در این شهر است.
در بخش صنایع غذایی که عمده فعالیتهای صنعتی مشهد را تشکیل می‏دهد، در بیش از پانصد واحد تولیدی و کارخانه، انواع رشته‏های صنایع غذایی شامل قند، شیر پاستوریزه و مواد لبنی، آرد، کمپوت، نوشابه‏های غیر الکلی، آبمیوه و دیگر مواد غذایی فعال است. در بخش صنایع نساجی، ریسندگی، پشم بافی، نخ تابی، بافندگی و نساجی تریکو تولیدات مختلف و متنوعی به بازار فروش عرضه می‏شود و در بخش صنایع فلزی تولیدات مختلف اعم از در و پنجره‏، کابل، سیمهای برق، الکتروموتور و تراش فلزات انجام می‏شود و مهمترین تولیدات در بخش صنایع کانی غیر فلزی، آجرماشینی، آجرفشاری، پانل و فرآورده های عایق سنگی می باشد. در بخش صنایع دستی که مهمترین کالاهای مسافران و مورد نیاز زائران می‏باشد، تولیدات مختلف در رشته‏های دستباف، فیروزه، سنگ و محصولات تولیدی کارگاههای پوستین دوزی، قلمکاری، قلابدوزی و قالی‏بافی برای فروش به بازارهای مشهد عرضه می‏شود.

وضعیت تجاری
شهر مشهد از گذشته به عنوان یک شهر زیارتی و سیاحتی مطرح بوده و در حال حاضر علاوه بر اهمیت زیارتی و سیاحتی از جهت فرهنگی، علمی و سیاسی و اقتصادی اهمیت یافته است، به طوری که به دلایل مختلف، از جمله حضور بیش از 12 میلیون مسافر و زائر در هر سال و قرارداشتن در مسیر بزرگراه آسیایی، از امکانات اقتصادی و تجاری ویژه‏ای برخوردار شده است، چنان که هم اکنون مرکز اداری یکی از مهمترین گمرگات ایران در مشهد قرار دارد. زائران و مسافران عامل اصلی رونق و اهمیت بازرگانی در مشهد بوده‏اند و عامل دیگر قرار داشتن مشهد در مسیر بزرگراه آسیایی است که بازارهای متعدد در این شهر ایجاد شده است.
تعداد زیادی کارگاههای خاص تولیدات کالاهای مورد نیاز زائران در مشهد وجود دارد که سوغاتیهای مشهد از جمله: زعفران، زیره، خشکبار، نبات، مهر و تسبیح و دیگر محصولات را بسته‏بندی نموده، در معرض فروش قرار می‏دهند. مهمترین واردات مشهد، انواع الکتروپمپ، موتور برق، و شارژ و فرشهای ماشینی و ماشینهای فتوکپی، تحریر، حساب، وسایل روشنایی برق و گاز، لوازم نیروگاهی، انواع لامپ، لوازم اندازه‏گیری و تجزیه الکترونیک، انواع دوربینهای عکاسی و فیلمبرداری، لوازم پزشکی، شیرآلات، لوازم پمپ، جرثقیل، کامیون یدک‏کش، ترانسفورماتور، محصولات شیمیایی، قطعات فلزی، چراغهای ایمنی، سنگهای صیقل و سمباده، رنگهای صنعتی، ماشین آلات جوجه‏کشی، ماشینهای خودکار رایانه، لوازم صوتی و تصویری وقطعات آن، مواد لبنی وخوراکیهای مختلف است که بیشتر از کشورهای اروپایی، ژاپن، پاکستان و دوبی وارد می‏شود.
مهمترین صادرات مشهد، پتو، روده، کرک، پسته، آلو، سیب قیسی، برگه زردآلو، زیره سبز، خربزه، گیلاس، انگور، کیک رضوی، فرش، زعفران، ظروف آلومینیوم، لوازم شخصی، رب گوجه‏فرنگی، فرش، میوه‏جات خشک و تازه است که به کشورهای اروپایی، ژاپن، کانادا، امارات متحده، کویت و دیگر کشورها صادر می‏شود. در مجموع مشهد از نظر تولید میوه یکی از شهرهای مهم ایران به شمار می‏آید و به دلیل وجود منابع معدنی مختلف و تمرکز مراکز تولیدی و صنایع خوراکی، نساجی، برق و الکترونیک، شیمیایی و دارویی، سلولزی و صنایع دیگر فلزی و غیر فلزی و صنایع دستی دارای اهمیت است و رایج‏ترین صنایع در مشهد صنعت فرش بافی (قالیچه، گلیم)، شعربافی، نمدمالی، پوستین دوزی، سنگ تراشی، قلمزنی روی سنگ، سفالگری، سبد و حصیربافی، فرآورده‏های چوبی و فلزی، نقاشی روی چرم و بدلیجات است.
علاوه بر اهمیت صنایع در مشهد، صنعت جهانگردی نیز در این شهر از اعتبار و اهمیتی ویژه برخوردار است و به دلیل وجود جایگاه زیارتی و امکانات سیاحتی و گردشگری، مشهد به عنوان یکی از مهمترین قطبهای گردشگری در جهان اسلام و ایران اسلامی, مطرح است، به طوری که سالانه بین 12 تا 14 میلیون زائر و مسافر در ایام مختلف سال بویژه نوروز و تابستان و ایام مذهبی و اعیاد به مشهد سفر می‏کنند تا ضمن برخورداری از فیوضات معنوی سفر و زیارت بارگاه ثامن الحجج(ع) از جاذبه‏های توریستی این شهر دیدن نمایند. در شهر مشهد علاوه بر تعداد زیادی هتل، مهمانپذیر، هتل آپارتمان، مسافرخانه، کمپ‏های زائر، هتلهای اداری و سازمانی، تکیه‏ها و حسینیه‏ها، در ایام ویژه ستادهای اسکان از طرف ادارات و سازمانها تشکیل می‏شود که با هماهنگی و همکاری شهرداری مشهد، ادارات ونهادهای مختلف، مکانهای مختلفی برای پذیرایی وبیتوته مسافران فراهم می‏گردد.
بیشتر مردم مشهد ایرانی و تعدادی نیز ترک و کرد و عرب هستند، اما زبان رسمی مردم این شهر فارسی و لهجه مشهدی است و 99% ساکنان مسلمان و غالباً پیرو مذهب شیعه جعفری می‏باشند و بقیه ساکنان پیروان ادیان و مذاهب دیگر هستند. براساس آمارگیری، بیشترین درصد شاغلان در مشهد را بخش خدمات و صنعت تشکیل می دهد و درصد کمتری در بخش کشاورزی شاغل می باشند. درصد شاغلان در بخش خدمات همواره در حال افزایش است که علاوه بر مسایل عام مربوط به شهرهای ایران، مشهد به دلیل موقعیت زیارتی و تجارتی و سیاحتی، زمینه جلب و جذب این مشاغل را داشته است.

وضعیت فرهنگی
در شهر مشهد به میمنت وجود مرقد مبارک ثامن الحجج (ع) از گذشته‏های دور امکانات مختلف فرهنگی در اطراف حرم مطهر وجود داشته و مرکز فعالیتهای مذهبی و علمی بوده است، به گونه‏ای که در حال حاضر, مشهد به دلیل وجود امکانات مختلف فرهنگی از قبیل حوزه‏های علمیه، مراکز دانشگاهی، پژوهشی و تحقیقاتی متعدد و مراکز مختلف تحصیلات پیش‏دانشگاهی، انجمنهای مذهبی، علمی، ادبی، هنری، جلسات سخنرانی و وجود نشریات و روزنامه های مختلف، یکی از مراکز مهم فعالیتهای فرهنگی کشور به شمار می‏آید. این شهر به دلیل اهمیت فرهنگی از قطبهای مهم مذهبی و علمی محسوب می‏شود و همواره سمینارها و همایش‏های مختلف در این شهر برگزار می‏گردد.
علاوه بر فعالیتهای اساسی و مهم مذهبی و علمی، وجود نمایشگاههای فصلی و دائمی کتابهای منتشره در این شهر از جمله عوامل مهم در اعتلای فرهنگی مجاوران و زائران است. در شهر مشهد علاوه بر مدارس علمیه، دانشگاههای دولتی و مراکز دانشگاهی دیگر از جمله مراکز دانشگاهی غیر انتفاعی دانشگاه آزاد، پیام نور، مراکز آموزش مدیریت دولتی، مراکز آموزشی عالی فرهنگیان، مراکز تربیت معلم و دیگر مراکز آموزشی عالی وابسته به وزارتخانه‏ها و نهادهای مختلف وجود دارد که در آنها تعداد زیادی از دانشجویان بومی و غیر بومی به تحصیل اشتغال دارند. از دیگر امکانات فرهنگی در شهر مشهد، مرکز صدا و سیما، مجموعه های ورزشی و موزه‏ها می باشد که شامل 11 موزه آستان قدس رضوی، موزه نادری، موزه فردوسی و موزه تاریخ طبیعی خراسان و همچنین مراکز پژوهشی، و کتابخانه‏ها و کتابفروشی‏های متعدد است.